نارسایی قلبی چیست؟
نارسایی‌قلبی یک بیماری مزمن است که در بیشتر اوقات به دلیل سایر شرایط پزشکی و برخی بیماری‌ها در فرد ایجاد می‌شود و وضعیتی را شامل می‌شود که در آن قلب ما توانایی رفع نیازِ بافت های بدن به اکسیژن و مواد مغذی را به دو دلیل از دست می‌دهد:
– ماهیچه قلب خیلی ضعیف است و نمی‌تواند خون را با نیروی کافی به بقیه بدن پمپ کند.
– ماهیچه قلب در حالت استراحت مشکل دارد و نمی‌تواند با خون کافی پر شود.
دراین وضعیت سلول‌های بدن، خون غنی از اکسیژن و مواد غذایی را که برای عملکرد صحیح نیاز دارند، به اندازه کافی دریافت نمی‌کنند و در بعضی از ارگان‌ها مثل ریه‌ها تجمع مایعات هم اتفاق می‌افتد. در نارسایی قلبی، قلب به طور کامل از کار نمی‌افتد یا ضربانش را از دست نمی‌دهد، بلکه پمپاژ خون را به درستی انجام نمی‌دهد.
افراد بسیاری با نارسایی‌قلبی زندگی می‌کنند و این بیماری يكی از شايع‌ترين علل مراجعه به بيمارستان‌ها در افراد بالای ۶۵ سال به‌شمار می‌آید. نارسایی‌قلبی در بعضی موارد، خفیف و همراه با علائمی جزئی است که با انجام فعالیت بدنی مشهود می‌شوند، اما در موارد شدیدتر، علائم این بیماری حتی در حال استراحت هم بروز پیدا می‌کنند، این موارد می‌توانند زندگی فرد مبتلا را تهدید کنند. شایع‌ترین علائم نارسایی‌قلبی عبارتند از تنگی نفس، خستگی، تورم پا و علائم ناشی از تجمع مایعات.
مقایسه عملکرد قلب در حالت طبیعی و نارسایی قلبی
درک عملکرد طبیعی قلب می‌تواند به ما کمک کند اتفاقی که در نارسایی قلبی می‌افتد را بهتر درک کنیم:
-
عملکرد طبیعی قلب
قلب ما یک ماهیچه قوی و کمی بزرگتر از مشت دستمان است که پمپاژ مناسب خون به تمام قسمت‌های بدنمان را به عهده دارد. قلب چهار حفره دارد؛ دو حفره بالایی، دهلیز راست و چپ و دو حفره پایینی، بطن راست و چپ هستند. خون از سایر قسمت‌های بدن، وارد دهلیز راست شده و از آن طریق، وارد بطن راست می‌شود، سپس از آن‌جا به سمت ریه‌ها جریان پیدا می‌کند؛ یعنی جایی که خون، اکسیژن موردنیازش را دریافت می‌کند. بعد خون اکسیژن‌دار از طریق دهلیز چپ به بطن چپ می‌رود و از آن‌جا به کل بدن پمپاژ می‌شود.
می‌توانیم چرخه عملکرد قلب را به دو مرحله سیستول یا انقباض ماهیچه قلب و دیاستول یا استراحتش تقسیم کنیم. در مواقع افزایش فعالیت بدنی ( مثل بالا رفتن از پله‌ها)، ماهیچه‌های بدن به اکسیژن بیشتری نیاز دارند و برای تامین آن، فرایند مرحله انقباض ماهیچه قلب (که در آن پمپاژ خون به بدن انجام می شود) و فاز استراحت قلب (که در آن بطن چپ از خون اکسیژن‌دار پر می‌شود) باید به شکل موثرتری اتفاق بیفتد.
-
عملکرد قلب در نارسایی قلبی
در صورت ابتلا به نارسایی قلبی، قلب ما نمی‌تواند در زمان انجام فعالیت‌هایی مثل بالا رفتن از پله‌ها، خودش را با نیاز بیشتری که بدن به اکسیژن پیدا کرده، منطبق کند. در نتیجه اکسيژن کم‌تری به بدن می‌رسد و فشار زیادی به قلب وارد می‌شود.
علل نارسایی قلبی
نارسایی قلبی ناشی از یک بیماری یا شرایطی است که به قلب آسیب می‌رساند. خوشبختانه، با درمان و مدیریت این بیماری‌ها در مراحل اولیه، در بیشتر موارد می‌توانیم از پیشرفت نارسایی قلبی جلوگیری، یا روند آن را کُند کنیم. شایع‌ترین علل نارسایی قلبی عبارتند از:
بیماری عروق کرونر قلب
: در این بیماری شریان‌هایی که خون را به قلب می‌رسانند در اثر رسوب چربی تنگ شده و جریان خون کاهش پیدا می‌کند. در نتیجه، بخش‌هایی از عضله قلب از دریافت اکسیژن کافی محروم می‌شوند و قلب نمی‌تواند به خوبی کار کند. اگر شریان به طور کامل مسدود شود، ممکن است حمله قلبی و در نتیجه آسیب دائمی عضله قلبی پیش بیاید. اختلال عملکرد قلب ناشی از بیماری عروق کرونر، می‌تواند منجر به نارسایی قلبی شود.
فشار خون بالا
در صورت ابتلا به فشارخون بالا، قلب ما باید برای پمپاژ خون بیشتر کار کند. این اتفاق با مرور زمان توانایی ماهیچه قلب، از جمله توانایی پر شدن از خون کافی در فاز استراحتش را کم می‌کند و در نتیجه باعث بروز نارسایی قلبی در ما می‌شود.
بیماری‌های دریچه‌ای قلب
دریچه‌های قلب ما وظیفه دارند خون را در حفره‌های قلبمان با فشار و جهت مناسب به جریان بیندازند. مشکلات دریچه عبارتند از:
- تنگی دریچه‌ها: تنگی دریچه‌های قلب منجر به اختلال در جریان خون و افزایش فشار داخل قلب می‌شود.
- نارسایی دریچه‌ها: در این حالت نشتی دریچه‌های قلب باعث بازگشت جریان خون به عقب می‌شود.
کاردیومیوپاتی
در این حالت عضله قلب نمی‌تواند به طور طبیعی خون را پمپاژ کند یا دچار اختلال در فاز استراحت شده است، اما علت آن فشار خون بالا یا بیماری عروق کرونر قلب نیست. کاردیومیوپاتی می‌تواند به دلیل شرایط پزشکی مختلف، از جمله بعضی از اختلال‌های خودایمنی، جهش ژنتیکی، تجمع پروتئین‌های غیرطبیعی در بدن یا عفونت باشد. در هرصورت در بیشتر موارد، علت این بیماری ناشناخته است.
اختلالات ریتم قلب
ریتم غیرطبیعی ضربان قلب هم می‌تواند منجربه ایجاد نارسایی قلبی شود.
عوامل خطر ابتلا به نارسایی قلبی
علاوه بر موارد فوق، برخی شرایط و بیماری‌ها هم می توانند ریسک ابتلا به نارسایی قلبی را بیشتر کنند. از جمله:
ابتلا به دیابت نوع
در صورت ابتلا به دیابت، سطح لیپید در خون ما بیشتر و در نتیجه احتمال ابتلا به فشار خون و آترواسکلروزیس (تصلب شرایین) و به دنبال آن نارسایی قلبی هم در ما بیشتر است.
سندرم متابولیک
اگر حداقل سه مورد از این علائم را داشته باشیم، یعنی به سندرم متابولیک مبتلا هستیم و در نتیجه احتمال ابتلا به نارسایی قلبی در ما بیشتر خواهد بود: دور کمر بزرگ (چاقی شکمی)، تری گلیسیرید ناشتا بالا، کلسترول خوب (HDL) پایین، فشار خون بالا و قند خون ناشتا بالا.
مشکلات پرکاری تیروئید
پرکاری تیروئید باعث افزایش مداوم ضربان قلب و ضخیم شدن ماهیچه قلب به مرور زمان می‌شود و در نتیجه ریسک ابتلا به نارسایی قلبی را بیشتر می‌کند.
افزایش سن
افزایش سن قلب ما را ضعیف و ماهیچه آن را سفت می‌کند. در نتیجه در بازه‌سنی بالاتر از ۶۵ سال، احتمال ابتلا به نارسایی قلبی در ما بیشتر خواهد شد.
سایر عوامل خطر عبارتند از: سیگار کشیدن، چاقی یا اضافه‌وزن و انواع خاصی از پرتودرمانی و شیمی‌درمانی
علائم نارسایی قلبی
در نارسایی قلبی مقدارخونی که قلب پمپاژ می‌کند یا برون‌ده قلبی، کاهش پیدا می‌کند. علائم مختلف نارسایی قلبی عبارتند از:
- تنگی‌نفس، که ممکن است ما را به کاهش فعالیت‌های عادی و بالا آوردن سر در زمان خوابیدن برای تنفس راحت‌تر مجبور کند.
- احساس خستگی یا سریع خسته شدن
- ضعف، به خصوص در پاها هنگام ورزش
- سبکی‌سر یا سرگیجه
- ضربان قلب سریع، حتی در هنگام استراحت
- ورم در ساق و مچ پا (ادم) یا در شکم (آسیت)
- کاهش وزن در نوع شدید نارسایی قلبی
تشخیص نارسایی قلبی
تشخیص نارسایی قلبی بر اساس شرح حال بیمار و معاینه فیزیکی و مجموعه ای از آزمایش‌ها توسط پزشک صورت می‌گیرد. این آزمایش‌ها در راستای تشخیص بررسی عملکرد قلب و تعیین علت اصلی نارسایی قلبی انجام می‌شوند.
مهم‌ترین آزمایش‌ها و بررسی‌های تشخیصی نارسایی قلبی عبارتند از:
- نوار قلب: نوار قلب یا الکتروکاردیوگرام، فعالیت الکتریکی قلب را که باعث ضربان قلب می شود اندازه گیری می‌کند. با کمک نوار قلب، پزشک معالج ما می‌تواند بعضی از مشکلاتی که ممکن است منجر به بروز نارسایی قلبی شوند، تشخیص بدهد، مشکلاتی مثل ریتم غیر طبیعی قلب یا حمله قلبی.
- رادیوگرافی قفسه سینه: رادیوگرافی قفسه سینه، اندازه و شکل قلب و عروق خونی بزرگ در قفسه سینه و تجمع احتمالی مایعات در ریه‌ها را نشان می‌دهد.
- اکوکاردیوگرافی: اکوکاردیوگرافی برای ارزیابی اندازه و عملکرد حفره‌ها و دریچه‌های قلب مورد استفاده قرار می‌گیرد و میزان پمپاژ خون توسط بطن چپ که یک فاکتور مهم در نارسایی قلبی به‌شمار می‌آید، در آن اندازه‌گیری می‌شود. اکوکاردیوگرافی‌های متعدد با فواصل زمانی، می‌توانند به بررسی تغییر عملکرد قلب در طول زمان کمک کنند.
- آنژیوگرافی: آنژیوگرافی برای بررسی عملکرد قلب و بررسی عروق قلب از نظر وجود انسداد به کار برده می‌شود در طول این آزمایش، پزشک یک لوله نازک (کاتتر) را از طریق یک رگ خونی بزرگ وارد قلب کرده و برای مشاهده شریان‌ها و ساختار قلب با کمک اشعه ایکس، نیز ماده رنگی خاصی به کاتتر تزریق می شود. با آنژیوگرافی می‌توانیم عملکرد پمپاژ قلب را هم ارزیابی کنیم.
- آزمایش خون: در نارسایی قلبی سطح یکی از هورمون‌هایی که قلب تولید می‌کند، از حد طبیعی بالاتر است؛ اندازه‌گیری این هورمون می‌تواند به تشخیص نارسایی قلبی کمک کند.
- تست ورزش: پزشک معالج می‌تواند با کمک تست ورزش، نوار قلب، فشار خون و ضربان قلب ما در زمان راه رفتن یا دویدن روی تردمیل، را مشاهد کرده و در نتیجه عملکرد قلب ما در زمان ورزش را ارزیابی کند و از این طریق این مسئله را بررسی کند که آیا نشانه‌هایی از کمبود خون‌رسانی به قلب، که ناشی از انسداد عروق کرونراست، در بدن ما وجود دارد یا نه.
- سایر تصویربرداری‌ها مثل توموگرافی کامپیوتری (سی تی‌اسکن)، تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) و اسکن‌هسته‌ای، از دیگر آزمایش‌های تصویربرداری هستند که پزشکان می‌توانند از آن‌ها برای بررسی عضله قلب و عروق کرونر در شرایط خاص استفاده کنند. به عنوان مثال، ام‌آرآی یا اسکن‌هسته‌ای می‌تواند وجود التهاب در قلب را تشخیص دهد.
عوارض نارسایی قلبی
همان‌طورکه پیش از این گفتیم، وظیفه قلب رساندن اکسیژن و مواد غذایی به تمام بافت‌ها و ارگان‌های بدن است. نارسایی قلبی با ایجاد مشکل در این عمل، می‌تواند منجر به اختلال عملکرد بسیاری از ارگان‌های بدن و در نتیجه بروز بیماری شود و عوارض خظرناکی که زندگی فرد مبتلا را تهدید می‌کنند، ایجاد کند. در صورت عدم درمان، نارسایی قلبی یک بیماری پیشرونده خواهد بود، در نتیجه مهم‌ترین هدف درمان این بیماری تسکین علائم، کاهش احتمال بروز عوارض و کند کردن روند پیشرفت آن است. بعضی از عوارض نارسایی قلبی عبارتند از:
- ریتم‌های نامنظم قلب: ریتم نامنظم قلب یا آریتمی می‌تواند علائم ما را بدتر کند. بعضی از ریتم‌های نامنظم قلب زندگی ما را تهدید می‌کنند و می‌توانند باعث ایجاد لخته خون شوند. لخته‌های خون می‌توانند خطرناک باشند چون اگر به مغز برسند، ممکن است منجر به بروز سکته مغزی شوند.
- بعضی از بیماری‌های کبدی و کلیوی ممکن است به دنبال نارسایی قلبی ایجاد و یا بدتر شوند.
روش‌های کنترل نارسایی قلبی
در بیشتر افراد، نارسایی قلبی یک بیماری مزمن (طولانی مدت) است و نیاز به درمان مادام العمر دارد. درمان‌هایی که وجود دارند می‌توانند به کاهش و تسکین علائم کمک و پیشرفت نارسایی قلبی را کُند کنند. درمان معمولاً شامل ترکیبی از روش‌های غیردارویی و دارویی است که شامل تغییرات در رژیم غذایی و سبک زندگی، داروها و گاهی اوقات قرار دادن دستگاهی برای محافظت از قلب ما در برابر ریتم‌های غیرطبیعی می‌شوند.
روش‌های غیردارویی
از بین روش‌های غیردارویی، تغییر رژیم غذایی و سبک زندگی مهم‌ترین موارد هستند. رایج‌ترین توصیه‌ها در این رابطه عبارتند از:
- وزن کردن روزانه: وزن کردن روزانه به تشخیص تجمع مایعات در بدن کمک می‌کند که می‌تواند ناشی از بدتر شدن عملکرد قلب باشد. توصیه می‌شود وزن کردن هر روز در زمان ثابتی و توسط یک ترازوی ثابت انجام شود. به‌عنوان مثال می‌توانیم روزانه قبل از صرف صبحانه و بعد از ادرار کردن خودمان را وزن کرده و به این موضوع دقت کنیم که هر بار حتماً به یک میزان لباس پوشیده باشیم. اگر وزن ما در یک روز حدود 1 کیلوگرم یا در عرض یک هفته 2 کیلوگرم افزایش پیدا کرد، باید به پزشک معالج مراجعه کنیم. ممکن است پزشک در رابطه با اعدادی که مطرح شد، متناسب با شرایط ما توصیه دیگری داشته باشد.
- کاهش مصرف نمک و آب: نمک موجود در رژیم غذایی می تواند باعث تجمع مایعات اضافی در سیستم گردش خون، ریه ها و نقاط دیگر بدن شود. بنابراین، محدود کردن مقدار نمک (سدیم) در غذا می‌تواند به کنترل نارسایی قلبی کمک کند. در این راستا توصیه می‌شود از مصرف غذاهای نمک دار مانند غذاهای کنسروی، ترشیجات، پیتزا، سوسیس، کالباس، آجیل شور و غذاهای آماده پرهیز و از پزشک معالج در مورد محدودیت میزان نمک مصرفی خود سوال کنیم.
مقدار مایعاتی که می‌نوشیم هم مهم است. برای افراد مبتلا به نارسایی شدید قلبی، پزشکان اغلب نوشیدن کمتر از ۲ لیتر مایعات در روز را توصیه می کنند. این شامل آب و سایر مایعات مصرفی در روز است. باید به این نکته توجه کنیم که ممکن است پزشک باتوجه به وضعیت ما توصیه‌های دقیق‌تر و متفاوتی در مورد مصرف مایعات داشته باشد که باید از آن‌ها پیروی کنیم.
- حفظ وزن سالم: اگر چاق یا دارای اضافه‌وزن باشیم، قلب ما باید برای تأمین خون و اکسیژن بدنمان سخت‌تر کار کند. بنابراین باید تلاش کنیم وزنمان را به حد متناسب برسانیم تا کاهش وزن منجر به کاهش کار قلب و در نتیجه بهبود علائمش شود. پزشک ما می‌تواند در مورد چگونگی کاهش وزن اصولی به ما کمک کند.
- اجتناب از سیگار: با سیگار نکشیدن، می‌توانیم احتمال خطر حمله قلبی و در نتیجه بروز نارسایی قلبی را کم کنیم.
- ورزش منظم: در صورت صلاح دید پزشک، انجام ورزش در طول هفته می‌تواند به بهبود عملکرد قلب و عروق و تقویت عضلات ما کمک کند و منجر به بهبود علائمی مثل تنگی‌نفس و خستگی شود. فعالیت بیشتر همچنین می‌تواند به ما کمک کند احساس بهتری داشته باشیم. نباید از یاد ببریم که قبل از شروع یک برنامه ورزشی جدید، با پزشک خود مشورت کنیم.
روش‌های دارویی
داروها اغلب برای درمان و تسکین علائم نارسایی قلبی استفاده می‌شوند. ثابت شده است که بعضی از داروها حتی طول عمر بیمار را افزایش می‌دهند. باید به یاد داشته باشیم که بسیار مهم است که داروهای تجویز‌شده را طبق دستور پزشک خود و به‌موقع مصرف کنیم.
سایر درمان‌های نارسایی قلبی شامل دستگاه‌هایی برای کمک به پمپاژ قلب با نیروی بیشتر ویا ضربان با ریتم مناسب و جراحی برای بهبود جریان خون به قلب یا پیوند قلب است.
زمان مراجعه به پزشک
در صورت ابتلا به نارسایی قلبی، در بیشتر موارد باید به شکل مستمر به پزشک مراجعه کنیم، برنامه‌ی ویزیت خود را برحسب شرایطمان و با نظر پزشک معالج دریافت کنیم، تحت درمان دارویی باشیم و علائم و نشانه‌های این بیماری و تغییر آن‌ها را زیرنظر گیریم.
در صورت بروز این علائم، باید خیلی سریع با اورژانس تماس بگیریم:
- افت ناگهانی هوشیاری یا سنکوپ
- تنگی نفس شدید
- درد قفسه سینه که بیش از 15 دقیقه طول بکشد و با استراحت بهتر نشود
در صورت بروز علائم زیر که نشان‌دهنده بدتر شدن شرایط نارسایی قلبی هستند، باید خیلی سریع به پزشک مراجعه کنیم:
- بروز تنگی نفس به عنوان یک علامت جدید (که پیش تر نداشته اید) یا بدتر شدن تنگی نفس
- سرفه شدید، به خصوص اگر با مواد کف آلود یا خون همراه باشد.
- افزایش تورم ساق پا یا مچ پا
- افزایش وزن 1 کیلوگرم در یک روز یا 2 کیلوگرم در یک هفته
- ضربان قلب تند یا نامنظم
اقداماتی برای بهبود وضعیت بیمار مبتلا
تشخیص نارسایی قلبی ممکن است استرس‌زا باشد اما نباید از یاد ببریم که با راهکارهای زیر، می‌توانیم وضعیت خود را بهتر مدیریت کنیم:
- لازم است داروهایمان را طبق دستور پزشک مصرف کنیم و حتی در صورت احساس بهبودی، از مصرف هیچ دوزی از دارو صرف‌نظر نکنیم.
- علائم خود را زیر نظر داشته باشیم و در صورت بدتر شدن یا تغییرعلائم (که پیش‌تر هم به آن‌ها اشاره کردیم) پزشک خود را مطلع کنیم.
درست است که نارسایی قلبی یک بیماری جدی و خطرناک به‌شمار می‌آید، اما نباید از یاد ببریم که در دسترس بودن درمان‌های ایمن و موثر، علاوه بر تسکین علائم افراد مبتلا به این بیمای، منجر به افزایش طول عمر آن‌ها هم می‌شود. ضمن این‌که با رعایت اصول یک سبک زندگی سالم، می‌توانیم این بیماری را بهتر مدیریت کنیم.